Podczas żeglugi na Mazurach, często spotykamy się z rozmaitymi strukturami hydrotechnicznymi, które mają fundamentalne znaczenie dla bezpieczeństwa żeglugi, zarządzania zasobami wodnymi i ochrony środowiska.
Jednymi z najistotniejszych budowli, które nie tylko regulują poziom wód, ale także wpływają na ekosystemy wodne, są jazy. Te konstrukcje hydrotechniczne stanowią istotny element krajobrazu Mazur, jednak niewiele osób zdaje sobie sprawę z ich roli oraz wpływu na otoczenie.
W tym wpisie szczegółowo przyjrzymy się, czym są jazy, jak funkcjonują, jakie mają zastosowanie oraz jak wpływają na środowisko naturalne.
Co to jest jaz?
Jaz to konstrukcja hydrotechniczna, która jest wznoszona poprzecznie w rzece lub kanale, mająca na celu piętrzenie wody. Główne zadanie jazu polega na utrzymaniu stałego poziomu wody w zbiornikach wodnych.
Dzięki temu, woda jest dostępna do różnych celów gospodarczych, takich jak żegluga, produkcja energii czy zaopatrywanie w wodę. Jazy pełnią również rolę ochronną, zabezpieczając tereny przed powodziami, kontrolując wahania poziomu wód w rzekach i kanałach.
Jaz jest zatem niezwykle istotnym elementem infrastruktury wodnej, który umożliwia zrównoważone zarządzanie zasobami wodnymi. Warto zauważyć, że jazy dzielą się na dwa podstawowe typy:
- Jaz stały – Jest to konstrukcja, która nie pozwala na regulację wysokości lustra wody. Zastosowanie tego typu jazów jest ograniczone do obszarów, gdzie poziom wody nie wymaga częstych zmian.
- Jaz ruchomy – To bardziej zaawansowana budowla, która umożliwia regulację poziomu wody. Dzięki zastosowaniu odpowiednich mechanizmów, takich jak zamknięcia, możliwe jest zarządzanie wysokością lustra wody, co pozwala na lepszą kontrolę zasobów wodnych.
Jaz piętrzący – Co to takiego?
Jaz piętrzący to rodzaj budowli hydrotechnicznej, której głównym celem jest zatrzymywanie wody w rzece lub kanale i podnoszenie jej poziomu, aby stworzyć odpowiednie warunki dla żeglugi, zasilania w wodę czy produkcji energii.
Zasadniczo, jaz piętrzący działa na zasadzie tworzenia "wodnej bariery", która blokuje swobodny przepływ wody, co pozwala na utrzymanie jej stałego poziomu w zbiorniku wodnym lub rzece.
W przypadku jazów piętrzących, woda gromadzi się za jazem, co prowadzi do wzrostu poziomu wody w okolicznych zbiornikach i kanałach. Dzięki temu powstaje odpowiedni "współczesny zbiornik", który może być wykorzystywany do celów gospodarczych i energetycznych, a także pozwala na stabilizację poziomu wód w przypadku nagłych opadów deszczu lub suszy.
Takie rozwiązanie jest szczególnie ważne w rejonach o niestabilnym poziomie wód, gdzie zmiany wysokości lustra wody mogą prowadzić do trudności w transporcie wodnym, zaopatrzeniu w wodę czy w produkcji energii hydrotechnicznej. Jaz piętrzący może także pełnić rolę w ochronie przed powodziami, ponieważ kontroluje poziom wód i zapobiega ich nadmiernemu wzrostowi.
Budowa jazu – Jak działa?
Jaz składa się z dwóch podstawowych części:
- Część nadwodna – Jest to widoczna część jazu, wystająca ponad powierzchnię wody. Ta część pełni rolę "barier" dla wody, zatrzymując jej naturalny przepływ.
- Część podwodna – Znajduje się poniżej poziomu wody. Jej funkcja polega na ochronie dna przed erozją oraz na przejmowaniu obciążeń pionowych. Część podwodna jazu wpływa również na filtrację wody oraz stabilność całej budowli.
Jaz może być wykonany z różnych materiałów w zależności od jego funkcji i miejsca zastosowania. Wyróżnia się następujące typy budowy:
- Jaz ziemny – Wykonany z ziemi, kamieni i innych naturalnych materiałów. Jest stosunkowo prosty w budowie, ale wymaga staranności w doborze materiału, aby był stabilny.
- Jaz ziemno-betonowy – Jest to bardziej zaawansowana konstrukcja, która łączy ziemię z betonem, tworząc silniejszą barierę wodną.
- Jaz gumowy – Wykorzystuje elastyczne materiały, co pozwala na łatwiejszą regulację wysokości lustra wody, ale nie jest tak trwały jak inne typy jazów.
Jazy na Mazurach – Kluczowe Lokacje
Mazury, znane ze swoich malowniczych jezior i rzek, są pełne jazów, które odgrywają kluczową rolę w regulowaniu poziomu wód i umożliwiają bezpieczną żeglugę. Jednym z najstarszych i najbardziej znanych jazów w regionie jest jaz w Węgorzewie. Zbudowany w XVIII wieku, ma na celu regulację poziomu wody w rzece Węgorapa, łączącą Wielkie Jeziora Mazurskie.
Jest to doskonały przykład starej budowli hydrotechnicznej, która przetrwała przez wieki, umożliwiając zarówno transport wodny, jak i stabilizując ekosystem wodny.
Innym interesującym jazem jest jaz Kwik, który znajduje się na kanale łączącym jezioro Śniardwy z jeziorem Białoławki. Jest to jaz o szczególnej historii, który najprawdopodobniej powstał w średniowieczu. Choć nie jest regulowany, stanowi istotny element krajobrazu i historii regionu.
Niebezpieczeństwa związane z jazami
Przepłynięcie przez jaz może wiązać się z wieloma zagrożeniami, zwłaszcza dla jednostek pływających. Zdarza się, że niewłaściwe manewrowanie w pobliżu jazu może prowadzić do uszkodzeń jachtów, takich jak pęknięcie lub złamanie elementów konstrukcji. Jaz to przeszkoda, którą trzeba odpowiednio ominąć lub przejść przez śluzę.
W literaturze żeglarskiej często opisuje się niebezpieczeństwa związane z jazami. John Flanagan w swojej książce przedstawia przykład załogi, która zmaga się z uszkodzeniem jednostki po przejściu przez jaz. Takie sytuacje pokazują, jak ważna jest ostrożność i znajomość szlaku żeglugowego, aby uniknąć niebezpieczeństw.
Wpływ jazów na środowisko
Jazy, choć pełnią ważne funkcje gospodarcze, mają także negatywny wpływ na środowisko wodne. Budowle te stanowią sztuczne bariery dla migracji organizmów wodnych, takich jak ryby, które mogą mieć trudności w przemieszczaniu się w górę i w dół rzeki. W związku z tym przy wielu jazach buduje się przepławki, które umożliwiają rybom i innym organizmom wodnym swobodne przejście przez jaz.
Jazy wpływają również na ekosystemy rzek, zmieniając naturalne warunki hydrologiczne. Przepływ wody jest spowolniony, co może prowadzić do zmniejszenia różnorodności biologicznej w okolicznych wodach.
Równocześnie jednak jazy pełnią istotną rolę w zarządzaniu zasobami wodnymi, co sprawia, że ich wpływ na środowisko jest zarówno pozytywny, jak i negatywny.
Śluzy – Ułatwienie Przeprawy
W miejscach, gdzie jazy stanowią przeszkodę dla żeglugi, buduje się śluzy. Śluza to urządzenie, które pozwala na zmianę poziomu wody, umożliwiając jednostkom pływającym przejście przez jaz. Jacht wpływa do komory śluzy, gdzie poziom wody jest wyrównywany z poziomem wody po drugiej stronie. Po wyrównaniu poziomów otwierają się wrota, a jednostka może płynąć dalej na niższym poziomie.
Na Mazurach mamy trzy główne śluzy: Karwik, Guzianka i Przerwanki. Śluza w Guziance, zbudowana w 1900 roku, jest jedną z najbardziej znanych i uczęszczanych. Łączy jezioro Bełdany z jeziorem Guzianka Mała i stanowi ważny punkt na Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich.
Warto także wspomnieć o śluzie w Miłomłynie, ale o niej mamy odrębny wpis.
Podsumowanie
Jazy to niezwykle istotne budowle hydrotechniczne, które pełnią kluczową rolę w zarządzaniu wodami, umożliwiając bezpieczną żeglugę, ochronę przed powodziami oraz produkcję energii.
Chociaż mają także swoje wady, takie jak negatywny wpływ na ekosystemy wodne, ich znaczenie w kontekście zarządzania wodami i ochrony przed powodziami jest niezaprzeczalne. Żeglarze na Mazurach powinni znać lokalizacje jazów i śluz, aby zapewnić sobie bezpieczną i odpowiedzialną żeglugę.